تاخير رشد مغزي در کمبود يد- Mental retardation in iodine deficiency

دکتر حسين دلشاد

فوق تخصص غدد درون ريز و متابوليسم

عضو هيئت علمي دانشگاه علوم پزشکي شهيد بهشتي

يد يك عنصر اساسي براي بقاي انسان است. با توجه به نقش عمده يد در توليد هورمون هاي تيروئيد و تاثيرات فيزيولوژيك اين هورمون ها بر عملكرد تمام سلول هاي بدن، عوارض و پي آمدهاي ناشي از كمبود يد مي تواند بار سنگيني بر بهداشت و درمان جامعه تحميل نمايد. اين ماده غذايي براي رشد و نمو فرد، حتي قبل از تولد نيز مورد نياز مي باشد. هورمون هاي تيروئيد در دوران جنيني، نوزادي، کودکي و نو جواني در رشد سلول هاي مغز و رشد و توسعه جسمي و ذهني نقش بسزايي را بازي مي کنند و نقصان ترشح آن ها موجب اختلال در کار سلول هاي بدن شده و کمبود آن ها در اين ايام مهم باعث کاهش بهره هوشي‘ اختلال در رشد پسيکوموتور و کوتاهي قد کودکان خواهد شد. دريافت ميزان کافي يد براي فعاليت طبيعي غده تيروئيد ضروري است. کمبود دريافت يد سبب بروز علايم و عوارضي مي شود که به مجموعه آنها اختلال هاي ناشي از کمبود يد اطلاق ميگردد    .(Iodine Deficiency Disorders =IDD) اين اختلال ها در دوران مختلف زندگي متفاوت بوده و خلا صه اي از آنها در جدول ۱ آورده شده اند.

كمبود يد، از طريق ايجاد اختلال در رشد و تكامل مغز، ميليون ها نفر از ساكنين كره زمين را در معرض خطر قرار داده است.  آسيب مغزي ناشي از کمبود يد به آساني قابل پيشگيري مي باشد.  گواتر ( بزرگي غده تيروئيد) شايعترين عارضه کمبود يد است . در مناطقي که دچار  کمبود يد هستند  گواتر از سنين کودکي ظاهر مي شود و با افزايش سن بزرگ تر شده و پس از ۲۰ سالگي معمولا به صورت گواترهاي گره دار در مي آيد. بيشترين اختلال ها مربوط به زماني است كه ميزان يد دريافتي زن باردار بشدت كاهش يابد و چون يد كافي به جنين نمي رسد، توليد هورمون ها ي تيروئيد نقصان مي يابد. ياخته ها ي عصبي مغز، بخصوص در ماه ها ي سو م تا پنجم زندگي درون رحمي ، براي رشد و نمو صحيح نياز فراوان به هورمون تيروكسين دارند. عد م وجود مقدار كافي تيروكسين سبب  اختلال در رشد سلول ها ي مغز و درنتيجه عوارض شديد عصبي - ذهني مي شود كه پس از تولد بروز مي نمايند و متأسفانه پس از تولد، با تجويز هورمون ها ي تيروئيد برطرف نمي گردد.     در نوزاداني كه دچار کم کاري مادر زادي غده تيروئيد به دليل آژنزي( عدم وجود غده تيروئيد) و يا اختلال ژنتيکي  در توليد هورمون ها هستند ولي كمبود يد وجود ندارد، معمولاً تا هنگام تولد عبور تيروكسين مادر از جفت سبب تامين رشد سلول هاي مغزي مي شود و بنابراين تجويز هورمون هاي تيروئيد از بدو تولد مي تواند رشد ذهني و جسمي  آن ها را طبيعي كند. ولي در موارد كمبود يد به علت كم كاري تيروئيد هم مادر و هم  نوزاد ‘ امكان جبران ضايعات توسط تيروئيد ميسر نبوده و ضايعات دايمي در مغز ايجاد خواهد شد. 

تغييرات زيادي  در نياز به هورمون هاي تيروئيد درزمان بارداري در زنان باردار كه تيروئيد طبيعي دارد پيدا مي شود. در زمان بارداري  معمولاً نياز است كه سنتز هورمون هاي تيروئيد ۴۰ تا ۱۰۰ درصد افزايش يابد تا بتواند نيازهاي مادر و جنين در حال رشد را تامين نمايد.  براي توليد روزانه  هورمون هاي تيروئيد توسط غده تيروئيد، حدود ۷۰ ميكروگرم يد مصرف مي شود ولي با توجه به جذ ب يد توسط ساير ارگآن هاي بدن و نيز دفع آن از طريق مدفوع ميزان مورد نياز ا فرادبالغ  بين ۱50 تا100 ميكروگرم در روز تعيين شده است و در زنان باردار و شيرده مقدار 250 ميکروگرم يد در روز توصيه مي گردد.

كمبود دريافت يد از دو طريق رشد سلول هاي مغزي جنين را دچار اشكال مي كند  در ۱۰ هفته اول كه تيروئيد جنين تشكيل نشده و تا هفته ۱۶ كه تيروئيد جنين نمي تواند مقادير كافي هورمون تيروئيد توليد كند هورمون تيروئيد مادر از طريق جفت به بدن جنين وارد مي شود. مطالعات نشان داده اند كه حتي در هفته ۵ پس از لقاح، مقاديري هورمون تيروئيد در مايع آمنيوتيك و سلوميك وجود دارد.   درمناطق دچار کمبود يد ‘ زنان باردار بخصوص دچار كمبود يد هستندو ممکن است غده تيروئيدآنها  نتواند به افزايش نياز هورمون ها درزمان بارداري پاسخ دهد زيرا ترشح هورمون هاي تيروئيد مادر كافي نخواهد بود و لذا ميزان هورمون هاي تيروئيد موجود تكافوي رشد سلول هاي عصبي اوليه جنين را ندارد. اين امر مي تواند سبب بروز اختلالاتي در رشد مغزي و يادگيري كودك در سنين مدرسه شود.  پس از هفته ۱۶ كه تيروئيد جنين قسمت عمده احتياجات هورموني او را تامين مي كند جنين نياز به دريافت يد دارد. در مواردي که مادر دچار کمبود يد باشد اين منبع تامين کننده يد جنين نيز قادر به بر طرف کردن نياز غده تيروئيد جنين به يد نبوده ولذا ترشح هورمون ها از تيروئيد جنين نيز كافي نخواهد بود و چون تيروئيد مادر نيز كم كار است نمي تواند اين نقيصه را جبران كند در نتيجه رشد سلول هاي عاليه مغز از حدود ماه هاي سوم تا پنجم  دچار مشکل شده و كمبود يد در اين دوران ضايعات غيرقابل جبران را در رشد مغزي جنين ايجاد مي كند كه حتي پس از تولد هم با مصرف قرص لووتيروكسين جبران نمي شود. اين عارضه كاملاً از بيماري كم كاري مادرزادي تيروئيد متمايز است. زيرا در كم كاري مادرزادي تيروئيد، تيروئيد جنين تشكيل نشده و يا كم كار است ولي تيروئيد مادر به خوبي فعاليت داشته و عبور هورمون هاي تيروئيد مادري از جفت مي تواند به  رشد سلول هاي مغزي  در زندگي داخل  رحمي کمک نمايد. چنين نوزاداني در هنگام تولد علايم كم كاري تيروئيد را ندارند ولي در صورت عدم درمان به سرعت علايم كم كاري تيروئيد ظاهر شده و رشد مابقي سلول هاي مغزي كه تا ۲ سالگي ادامه دارد، دچار اشكال مي گرددو به عبارت ديگر تاخير رشد مغزي (mental retardation)  حاصل مي گرددکه با ناتواني در عمليات  ذهني و نيز رفتارهاي تطبيقي مشخص مي شود. يادگيري و تطابق اجتماعي و عملياتي اين کودکان دچار مشکل بوده و متوسط ضريب هوشي آنان کمتر از 70 است. (متوسط ضريب هوشي کودکان سالم ۱۰۰ با انحراف معيار ۱۵ است و طبق تعريف سازمان جهاني بهداشت اگر از ۷۰ كمتر شود، تاخير رشد مغزي به صورت آشكار وجود دارد).

در زمان شيردهي نيز نياز روزانه مادر به يد حدود ۲۵۰ ميكروگرم مي باشد. زيرا مقاديري از يد از راه شير دفع مي شود. به نظر مي رسد در مناطقي كه با مصرف نمك يددار، دريافت يد كافي است، در دوران بارداري و شيردهي مقدار مصرف يد از طريق مصرف نمك يد دار كفايت مي كند ، به شرط اينكه نمك هاي يددار حاوي مقدار كافي يد  باشند. در غير اين صورت زنان باردار و مادران شيرده نياز به مکمل يد  به مقدار 150 تا 200 ميکرو گرم در روز خواهند داشت.

در مجموع كمبود يد شايع ترين علت تاخير رشد مغزي و ساده ترين مشکل تغذيه اي در جهان است که از طريق يد رساني همگاني توسط نمک  يد دار قابل پيشگيري است.