شیوه های مدیریت چاقی و درمان آن بر اساس مقالات سال 2022

چاقی چگونه درمان می شود؟ 

هدف از درمان چاقی این است که فرد کاهش وزن اولیه‌ای در حدوده 10-5 درصد طی مدت 6 ماه داشته باشد و پس از این مرحله در 6 ماه بعدی وزن کاهش یافته تثبیت گردد. لازم به ذکر است یکی از خطاهای بسیار شایع در نظر گرفتن وزن ایده‌آل به عنوان هدف اصلی می‌باشد. هدف گذاری اشتباه باعث ایجاد استرس و توقع نابجا برای فرد و استفاده از رژیم‌های غذایی غیراستاندارد و ایجاد عوارض نامطلوب شده و پس از مدتی تبعیت فرد از برنامه کاهش وزن کم شده و در بسیاری از موارد باعث بازگشت وزن از دست رفته، ایجاد عوارض نامطلوب روانی، و انصراف فرد از اقدامات آتی و همچنین، کاهش اثرگذاری اقدامات بعدی گردد. در حالی که می‌دانیم روند کاهش وزن بایستی منطقی، تدریجی، و همراه با یک برنامه درازمدت باشد. به طوری که اثبات شده برنامه‌های کوتاه مدت و توأم با کاهش وزن زیاد با شکست درمانی همراه می‌باشند.

درمان چاقی پیچیده و متغیر است و به شرایط هر فرد و وزن و وضعیت کلی سلامت فرد بستگی دارد.

اساسا یک برنامه مؤثر جهت کاهش وزن باید موارد زیر را در بر بگیرد:    

1. تغییرات رژیم غذایی

2. ورزش

3. اصلاح رفتار

علاوه بر موارد فوق، در موارد مورد نیاز می‌توان از تجویز داروهای مناسب و یا جراحی‌های چاقی نیز بهره گرفت. البته از جراحی‌های چاقی معمولا در موارد چاقی شدید یا متوسط همراه با وجود عوامل خطر، می‌توان استفاده نمود.

در هر فرد برنامه مناسب سبک زندگی باید متناسب با شرایط فردی، اجتماعی، و شغلی خاص وی تنظیم شود، چون یک روش در یک فرد می تواند موثر باشد ولی در فرد دیگر، نباشد. اما به طور کلی، اساس برنامه کاهش وزن باید بر دو راهکار اصلی استوار باشد: یک رژیم غذایی با کالری کاهش یافته و یک برنامه منظم فعالیت بدنی.

برای افراد مبتلا به چاقی بیمارگونه، رسیدن به هدف باید توسط تیمی از متخصصین مرتبط هدایت و نظارت شود.  

رژیم غذایی، فعالیت بدنی و سبک زندگی

درمان موفقیت آمیز چاقی و کاهش وزن بدون استفاده از رژیم غذایی و تغییر سبک زندگی اتفاق نمی افتد. هر کس با تشخیص چاقی زمانی می تواند انتظار کاهش وزن داشته باشد که بتواند در عادات غذایی خود تغییراتی ایجاد کند و نیز میزان فعالیت بدنی خود را افزایش دهد.

همواره باید به این نکته توجه گردد که: کاهش وزن آرام و پایدار در طی مدت زمان طولانی ایمن ترین و موثرترین راه کاهش وزن و دفع آن محسوب می شود.

هر فرد چاق حتی ممکن است با کاهش وزن اندک، شاهد پیشرفت در وضعیت سلامت خود باشد. برای افراد با چاقی مزمن، کاهش متوسط وزن (10-5 درصد) می تواند برای ایجاد تغییرات مثبت در وضعیت سلامت مانند کاهش فشار خون، چربی خون، و قند خون کافی باشد.  

رژیم غذایی

اگرچه رژیم های غذایی توصیه شده برای کاهش وزن، مشترکات زیادی دارند، با این حال هیچ برنامه رژیم غذایی وجود ندارد که برای همه افرادی که سعی در کاهش وزن و بهبود سلامت خود دارند، موثر باشد. نیازها و ترجیحات رژیم غذایی افراد متفاوت است و طبیعتا نوع تغذیه در یک فرد نسبت به افراد دیگر می تواند متفاوت و به اصطلاح منحصر به فرد باشد. تعداد دقیق کالری که فرد باید روزانه دریافت نماید، توسط تیم درمان که سطح فعالیت و متابولیسم کلی افراد را در نظر گرفته است، تعیین می شود.

به طور خلاصه، برخی از دستورالعمل های کلی برای کاهش وزن وجود دارد، شامل موارد زیر می باشد:

• میوه ها، سبزی ها، غلات کامل، و به طور کلی غذاهای حاوی فیبر زیاد مصرف نمایید. این ترکیبات ، کالری کمتری دارند اما حجم بیشتری داشته و سیر کننده هستند، بنابراین، بهتر است آن ها را به جای غذاهایی که دارای چگالی انرژی زیاد هستند اما از نظر غذایی کم ارزش می باشند  (مانند شیرینی و غذای سریع یا فرآوری شده) استفاده نمایید.

• وعده های غذایی: به جای این که غذا را در تعداد وعده های کم، مانند دو یا سه وعده در روز میل نمایید، بهتر است همان میزان غذا را در وعده های بیشتر و با حجم کمتر دریافت کنید.

• نوشابه ها: از نوشیدنی های حاوی شکر مانند نوشابه، نوشابه های انرژی زا، آبمیوه های صنعتی، ماءالشعیرها و مایعات طعم دار بسته بندی شده کم‌تر استفاده کنید. حتما برچسب این ترکیبات را بررسی کنید، زیرا بسیاری از نوشیدنی های تجاری دارای مقادیر فراوانی شکر هستند. همواره این توصیه مهم را به یاد داشته باشید که آب، به عنوان سالم‌ترین نوشیدنی، جایگزین نوشابه‌های گازدار و شیرین گردد.

یکی از مهم ترین نکات در انتخاب برنامه غذایی، توانایی ادامه دادن آن در طولانی مدت است. به تبلیغات رژیم های غذایی سریع الاثر که در مدت زمان کوتاهی قادر هستند وزن شما را کاهش دهند، اطمینان نکنید. رژیم غذایی مناسب معمولا به آرامی وزن را کاهش می‌دهد ولی این اثر پایدارتر خواهد بود. رژیم غذایی خوب باید این ویژگی ها را داشته باشد:

• در عین حالی که میزان کالری بدن شما را محدود می کند، نباید فاقد مواد مغذی ضروری برای بدن باشد.
• هزینه زیادی برای خانواده ایجاد نکند.
• قابلیت انجام داشته باشد و از غذاهای در دسترس و فصلی و محلی تهیه شده باشند که تمایلات فرد هم در آن ها در نظر گرفته شود. رژیم های غذایی پر دردسر و شامل غذاهای عجیب و غریب، در طولانی مدت دوام نمی‌آورند و خسته کننده هستند.

فعالیت بدنی

یک فعالیت بدنی منظم بخش اساسی در درمان چاقی است . ورزش و فعالیت بدنی فواید زیادی دارد که یکی از آن ها کاهش وزن و داشتن تناسب اندام است.

یک رژیم ورزشی مؤثر در ابتدا باید به آرامی شروع شود و شامل برنامه های ورزشی سبک باشد و به تدریج با گذشت زمان شدیدتر و طولانی تر شود و به تدریج قدرت و استقامت فرد را افزایش می دهد.

افراد چاق باید توصیه های پزشک خود را برای میزان تمرینی که باید برای هر هفته انجام دهند، دنبال کنند. برای شروع ورزش باید با پزشک خود مشورت نمایید. در برخی از بیماران مانند افراد مبتلا به دیابت و فشارخون بالا یا در بیماران قلبی، لازم  است قبل از شروع برنامه ورزشی تست های پزشکی خاصی انجام شود.

در ابتدا، یک برنامه ساده مانند پیاده روی روزانه ممکن است کافی باشد. قاعده کلی انجام حداقل 150 دقیقه فعالیت بدنی با شدت متوسط (مانند پیاده روی تند، دویدن آرام یا کار در باغچه) در هفته است. حالت توصیه شده برای 150 دقیقه فعالیت در هفته، انجام آن در هر روز هفته است، یعنی 20 تا 25 دقیقه در هر روز. ولی انجام این فعالیت در زمان های کوتاه تر یا طولانی تر هم مفید است و یک نفر می تواند در طول روز در زمان های کوتاه و دفعات بیشتر (مثلا به مدت 10 دقیقه و دو بار در روز) هم به حد توصیه شده برسد. انجام ورزش های وزنه ای و اصطلاحا "استاتیک" هرچند که از نظر سلامت ارزشمند هستند، ولی در برخی بیماران خاص می توانند مضر باشند و حتما باید با نظر پزشک شروع شوند.

لازم به ذکر است که نیاز نیست حتما ورزش در بیرون از منزل باشد و می‌توان در منزل نیز این حرکات را انجام داد.

برنامه های اصلاح رفتار و روان درمانی

در برخی از افراد رفتارهای وسواسی یا استرس و اضطراب درونی آن ها به صورت رفتارهای ناخواسته و ناخودآگاه خوردن، بروز می کند. بنابراین، برای بسیاری از افراد چاق، کاهش وزن با پیروی از یک رژیم غذایی سالم و ورزش منظم به تنهایی حاصل نمی شود و در این افراد برای موفقیت در مدیریت وزن در کنار روش‌های درمانی مانند تغییر رژیم غذایی و شیوه زندگی، باید به جنبه های رفتاری چاقی نیز توجه گردد.

 رفتار درمانی به عنوان بخشی از برنامه مدیریت وزن می تواند شامل موارد زیر باشد:

• درمان مستقیم رفتاری فردی و شناختی در جلسات مشاوره
• شرکت در کلاس ها و برنامه های آموزشی و جلسات حمایتی در قالب گروه های مشترک با بیمارانی که دغدغه های مشابه دارند.

دارو درمانی

 اگر روش های درمانی مانند تغییر رژیم و شیوه زندگی موفق نباشند، ممکن است لازم باشد فرد در کنار روش‌های درمانی مانند تغییر رژیم غذایی و شیوه زندگی، از داروهای کاهش وزن استفاده نماید.

فرد چاق باید معیارهای خاصی را داشته باشد تا کاندیدای دریافت داروهای لاغری در نظر گرفته شود و در هنگام مصرف آن ها باید توسط یک متخصص کنترل شود.

متخصصین هنگام تشخیص این که فرد واجد شرایط برای کاهش وزن است، برخی موارد را بررسی خواهند نمود که شامل موارد زیر می باشد:

• نمایه توده بدنی: به طور کلی، برای تجویز دارو جهت درمان چاقی، یک فرد باید نمایه توده بدنی  بیش از 30 یا بیش از 27 همراه با عوارض ناشی از چاقی (مانند دیابت نوع 2، چربی خون، یا فشار خون بالا) داشته باشد.

• هر داروی دیگری که توسط فرد مصرف می شود و می تواند با داروهای کاهش وزن تداخل پیدا کند.

• موارد منع مصرف (مانند بارداری یا سابقه برخی از انواع اختلالات خوردن)

• عوارض جانبی و خطرات احتمالی دارو در مقایسه با فواید آن

• تاریخچه سلامت و بیماری های فرد

جراحی چاقی

جراحی کاهش وزن (که به آن جراحی باریاتریک نیز گفته می شود) نیز یکی دیگر از گزینه های درمان چاقی است. با این حال، روش های تهاجمی و جراحی معمولا برای افرادی اختصاص داده شده است که به تغییر رژیم غذایی، فعالیت بدنی، تغییر رفتارها و شیوه زندگی پاسخ نداده اند.

مانند داروهای تجویزی، فرد باید معیارهای خاصی را داشته باشد که کاندید جراحی کاهش وزن در نظر گرفته شود. انجمن جراحی متابولیک و بریاتریک آمریکا توصیه می کند که باید یک فرد معیارهای زیر را داشته باشد تا کاندید عمل جراحی چاقی باشد:

• چاقی بیمارگونه (نمایه توده بدنی 40 یا بالاتر) یا نمایه توده بدنی 35 یا بالاتر با یک اختلال پزشکی مربوط به وزن (بیماری همراه) مانند دیابت نوع 2 یا فشار خون بالا، که با استفاده از روش های دیگر، از جمله رعایت رژیم غذایی و تغییر در شیوه زندگی، دارو و اصلاح رفتار نتواند وزن خود را کاهش دهد.

 همچنین، فردی که به دنبال جراحی باریاتریک است، باید در طولانی مدت تغییر در رژیم غذایی و شیوه زندگی خود ایجاد کند تا نتایج این عمل جراحی موفقیت آمیز باشد.

چند نوع عمل جراحی وجود دارد که می تواند به کاهش وزن کمک کند، اما هدف بیشتر جراحی ها به منظور محدود کردن میزان فضای معده، سوء جذب، یا ترکیبی از هر دو روش است.

همواره باید به این نکته مهم توجه شود که بعد از انجام جراحی چاقی نیز در پیش گرفتن شیوه زندگی سالم شامل استفاده از رژیم غذایی مناسب و فعالیت بدنی باید ادامه پیدا کند، در غیر این صورت، وزن از دست رفته باز می‌گردد.

در نهایت این که، برای افراد چاق، گزینه های درمانی معمولا با تغییر رژیم غذایی و شیوه زندگی شروع می‌شوند، سپس به سمت اصلاح رفتار و تجویز داروهای کاهش وزن پیش می روند. اگر این اقدامات موفقیت آمیز نباشند، در صورت دارا بودن معیارهای خاص، ممکن است عمل جراحی باریاتریک در نظر گرفته شود. جوانب مثبت و منفی برای هر رویکرد وجود دارد. اما همواره باید توجه گردد که آن چه برای یک شخص مفید است ممکن است برای شخص دیگری مفید نباشد.

جهت به دست آوردن اطلاعات بیشتر به این منابع مراجعه نمایید:

1. Centers for Disease Control and Prevention. Overweight and Obesity. (https://www.cdc.gov/obesity/index.html) Accessed 6/13/2022.

2. National Collaborative on Childhood Obesity Research (NCCOR). A Guide to Methods for Assessing Childhood Obesity. (https://www.nccor.org/tools-assessingobesity-guide/) Accessed 6/13/2022.

3. National Heart, Lung, and Blood Institute. Aim for a Healthy Weight. (https://www.nhlbi.nih.gov/health/educational/lose_wt/index.htm) Accessed 6/13/2022.

4. National Heart, Lung, and Blood Institute. Obesity Hypoventilation Syndrome. (https://www.nhlbi.nih.gov/health/obesity-hypoventilation-syndrome) Accessed 6/13/2022.

5. National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases. Understanding Adult Overweight and Obesity. (https://www.niddk.nih.gov/health-information/weight-management/adult-overweight-obesity) Accessed 6/13/2022.

6. Krause’s Food and the Nutrition Care Process. Elsevier, 2017.  

نویسندگان:

دکتر بهناز عبیری، متخصص تغذیه و رژیم درمانی

دکتر مجید ولی‌زاده، فوق تخصص غدد و متابولیسم